ابن‌ابی‌الدم شهاب‌الدین ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله همدانی حمویاِبن اَبِی الدَّم، شهاب‌الدین ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله بن عبدالمنعم هَمْدانی حَمَوی، مورّخ و قاضی شافعی اهل حماه (سوریه) (۵۸۳ -۶۴۲ق/۱۱۸۷-۱۱۴۴م) می‌باشد. ۱ - نسبتنسبت هَمْدانی وی مربوط به قبیله بزرگی به نام هَمْدان در یمن است. [۱]
زحیلی، محمد مصطفی، مقدمه بر کتاب ادب‌القضاء ابن ابی‌الدم، ج۱، ص۸، دمشق، ۱۳۹۵ق.
۲ - شروع تحصیلاتوی در صباوت به بغداد سفر کرد و به آموزش فقه و استماع حدیث پرداخت، [۲]
ابن واصل، محمد، مفرج‌الکروب فی اخبار بنی ایّوب، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعید عبدالفتاح عاشور، ج۴، ص۱۷۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
و از ابن سکینه حدیث شنید. [۳]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات‌الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد طناحی، ج۸، ص۱۱۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
۳ - گرفتن خلعتدر بغداد از الناصرلدین الله (خلافت ۵۷۵ -۶۲۲ق/۱۱۷۹- ۱۲۲۵م) خلعت گرفت و چون به حماه برگشت، خلعت خلیفه به تن او بود. [۴]
ابن واصل، محمد، مفرج‌الکروب فی اخبار بنی ایّوب، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعید عبدالفتاح عاشور، ج۴، ص۱۷۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴ - تدریس حدیثدر مصر، دمشق و حماء حدیث می‌گفت و جزء غطریف تألیف ابواحمد محمد بن احمد بن غطریف (د ۳۷۷ق/۹۸۷م)، از احادیث قاضی ابوبکر طبری را تدریس می‌کرد. [۵]
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، ج۲۳، ص۱۲۶، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۵ - قضاوتابن ابی‌الدّم در مذهب شافعی امام بود و در ۶۲۲ق از سوی الملک الناصر صاحب حماه به قضاوت آن شهر گمارده شد. [۶]
ابن واصل، محمد، مفرج‌الکروب فی اخبار بنی ایّوب، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعید عبدالفتاح عاشور، ج۴، ص۱۷۴، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۷]
حموی، محمد، التاریخ المنصوری، به کوشش ابوالعید دودو، ج۱، ص۱۲۴، دمشق، ۱۴۰۱ق.
۶ - درگذشتگفتهاند که وی برای جلب رضایت المستعصم بالله به تعیین ملک منصور حموی به حکومت مَیّافارقین، که پس از ملک مظفر (د ۶۴۲ق/۱۲۴۴م) بی‌حاکم شده بود، به سفارت بغداد مأمور گشت و در راه بغداد در معرّه بیمار شد و به حماه بازگشت و در همان‌جا در گذشت. [۸]
هوار، کلمان، «ادبیات جغرافی‌نگاری و تاریخ‌نگاری در اسلام»، تاریخ‌نگاری در اسلام، به کوشش یعقوب آژند، ج۱، ص۸۲، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۹]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات‌الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد طناحی، ج۸، ص۱۱۶، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
۷ - شاگردان روائیشهاب دشتی از ابن ابی‌الدّم روایت کرده [۱۰]
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، ج۲۳، ص۱۲۶، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
و مُزَیْز تقی‌الدین ابومحمد ادریس، محدّث حَماه نیز از او استماع کرده است. [۱۱]
ابن صابونی، محمد، تکملةالاکمال، به کوشش مصطفی جواد، ج۱، ص۲۹۵، بغداد، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
۸ - شعرابن ابی‌الدم شعر نیز نیکو می‌گفته است. ۹ - آثارآثار مهم او از این قرار است: ۱. کتاب ادب‌القضاء یا الدرر المنظومات فی الاقضیة و الحکومات، این کتاب که در ۱۹۷۵م در دمشق به چاپ رسیده در یک مقدمه، ۶ باب و یک خاتمه است و از لحاظ تنظیم و ترتیب و تبویب و از نظر تلخیص اقوال فقهی در نزد شافعیان از کتب معتبر در آداب قضاست. [۱۲]
زحیلی، محمد مصطفی، مقدمه بر کتاب ادب‌القضاء ابن ابی‌الدم، ج۱، ص۱۳، دمشق، ۱۳۹۵ق.
۲. کتاب فی التاریخ یا تاریخ ابن ابی‌الدم یا التاریخ الاسلامی، مؤلف در مقدمه کتاب می‌گوید: که روزگاری دراز بر آن بوده است که کتابی به نام حامی خود الملک المظفر تقی‌الدین محمود تألیف کند، اما انجام این کار به خاطر دشواری در گزینش موضوع باب طبع ملک مظفر به تأخیر افتاده بود. ۹.۱ - تاریخ تالیفمؤلف این اثر را در آستانه جلوس مظفر بر تخت‌ِ پدر نوشته و آن را با گزارشی در باب سلطنت و عدالت او پایان داده است. ۹.۲ - محتوااین کتاب حوادث میان ولادت پیامبر اسلام تا ۶۲۷ق/ ۱۲۳۰م را در بر دارد و از امتیازات آن می‌توان از گزارشی درباره ایوبیان نام برد که مؤلف آن را عمدتاً از اثر عمادالدین کاتب اصفهانی (د ۵۹۷ق/۱۲۰۱م) برگرفته است. علاوه بر آن، ابن ابی‌الدم در این اثر تاریخ عباسیان را تا سال پنجم عهد المستنصر بالله (خلافت ۶۲۳ -۶۴۰ق/۱۲۲۶-۱۲۴۲م) آورده است. نویسنده در این کتاب بارها به اثر بزرگ‌ترش، التاریخ الکبیر (تاریخ مظفری)، اشاره کرده است. ۹.۳ - نسخاز این کتاب دو نسخه در خزانه بانکیپور نگهداری می‌شود. همچنین یک نسخه از این کتاب در کتاب‌خانه بادلیان موجود است. ۱۰ - بقیه آثار۳. تاریخ مظفری (التاریخ الکبیر)، مؤلف این کتاب را در ۶ مجلد به نام الملک‌المظفر تقی‌الدین محمود نوشته است. بخش مربوط به صقلیّه (سیسیل) از تاریخ کبیر به زبان ایتالیایی ترجمه و در ۱۶۰۵م در رم چاپ شده است. [۱۳]
زیدان، جرجی، تاریخ‌آداب اللغة العربیة، به کوشش شوقی ضیف، ج۳، ص۸۸، قاهره، ۱۹۷۵م.
سخاوی از یک کتاب دیگر او با نام التاریخ المقفی یاد کرده است. [۱۴]
سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتزروزنتال، ج۱، ص۳۶۰، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
[۱۵]
سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتزروزنتال، ج۱، ص۳۱۵، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
از این کتاب جز سخاوی کسی نام نبرده؛ به نظر می‌رسد که این کتاب همان تاریخ کبیر مظفّری است که کلمه «المظفری» به «المقفی» تحریف شده است.۴. شرح کتاب الواسیط المحیط باقطار البسیط غزالی، این کتاب بالغ بر ۲۶ جزء بوده است که جزء اول آن در دارالکتب المصریة به شماره ۴۲۱ فقه تیمور، نگهداری می‌شود و نسخه عکسی از دست نویس کتاب‌خانه احمد سوم (ترکیه) در معهدالمخطوطات در الجامعة العربیة (مصر)، به شماره ۲۶۸ فقه شافعی محفوظ است. [۱۶]
زحیلی، محمد مصطفی، مقدمه بر کتاب ادب‌القضاء ابن ابی‌الدم، ج۱، ص۱۲، دمشق، ۱۳۹۵ق.
بروکلمان از شرح ابن ابی‌الدم بر وسیط به نام ایضاح‌الاغالیط یاد کرده است.۵. تدقیق‌العنایة فی تحقیق‌الروایة، نسخه خطی از آن به شماره ۵۴۴ در کتاب‌خانه الجزیره موجود است. ۶. کتاب دیگر ابن ابی‌الدم الفرق الاسلامیة است. [۱۷]
زحیلی، محمد مصطفی، مقدمه بر کتاب ادب‌القضاء ابن ابی‌الدم، ج۱، ص۱۲، دمشق، ۱۳۹۵ق.
۱۱ - شهرت کاتب یهودیابن ابی‌الدم شهرت کاتب یهودی دوران الحاکم بامرالله (۳۸۶- ۴۱۱ق/۹۶۶-۱۰۲۰م) خلیفه فاطمی مصر نیز بوده و گویا حمامی در قاهره ساخته بوده که به نام او معروف بوده است. [۱۸]
بستانی، دائرةالمعارف.
۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن صابونی، محمد، تکملةالاکمال، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م. (۲) ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات‌الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۳) ابن قاضی شهبه، ابوبکر احمد، طبقات‌الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۴) ابن واصل، محمد، مفرج‌الکروب فی اخبار بنی ایّوب، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، ۱۹۷۲م. (۵) ابن وردی، عمر، تتمةالمختصر فی اخبارالبشر، به کوشش احمد رفعت بدراوی، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. (۶) ابوالفدا، المختصر فی اخبارالبشر، بیروت، دارالمعرفة. (۷) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات‌الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، ج۱، ص۵۴۶ -۵۴۷، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۸) حموی، محمد، التاریخ المنصوری، به کوشش ابوالعید دودو، دمشق، ۱۴۰۱ق. (۹) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۰) زحیلی، محمد مصطفی، مقدمه بر کتاب ادب‌القضاء ابن ابی‌الدم، دمشق، ۱۳۹۵ق. (۱۱) زیدان، جرجی، تاریخ‌آداب اللغة العربیة، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۷۵م. (۱۲) سبکی، عبدالوهاب، طبقات‌الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م. (۱۳) سخاوی، محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتزروزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م. (۱۴) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۹۷۲م. (۱۵) کتبی، محمد، فوات‌الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م. (۱۶) هوار، کلمان، «ادبیات جغرافی‌نگاری و تاریخ‌نگاری در اسلام»، تاریخ‌نگاری در اسلام، به کوشش یعقوب آژند، تهران، ۱۳۶۱ش. (۱۷) بستانی، دائرةالمعارف. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌ابی‌الدم»، ج۲، ص۸۰۲. |